PRINCEPS QUI DELATORES NON CASTIGAT, IRRITAT. АКУЗАТОРИ И ДЕЛАТОРИ У РАНОМ ПРИНЦИПАТУ ИЗМЕЂУ ПРАВА И ПОЛИТИКЕ

  • Матео Кристинели
Кључне речи: Римско кривично право, Delator, Calumnia, Tergiversatio, Senatus consultum Turpillianum

Сажетак

Овај рад има за циљ да да преглед различитих, и обично супротстављених, радњи које су предузимали цареви у време принципата, до Трајана, да би се посветили проблемима везаним за правосудне активности кривичних и фискалних „делатора”. Aктивности делатора су биле суштински део царског система владавине у раном принципату, ударајући на политичке противнике царева и доприносећи доследном дотоку прихода у јавну касу, али их је јавност генерално презирала. Ова проблематика приморала је сваког од царева да тражи начин да успостави равнотежу између потребе да се суочи са негативним последицама активности делатора, како би се обезбедила подршка јавности, и неопходности да се њихово деловање претерано не омета, што је подстакло усвајање различитих врста мера, како на политичком, тако и на правном плану.

Author Biography

Матео Кристинели

Dottore di ricerca (Ph.D.) in Studi Giuridici Comparati ed Europei (Comparative and European Legal Studies) at the Faculty of Law of the University of Trento, matteo. cristinelli@unitn.it.

Референце

LITERARY AND LEGAL SOURCES:

Literary sources

Asconius Pedianus, Quintus

Stangl, Thomas, Ciceronis orationum scholiastae, Olms, Hildesheim 1964 (reprint of the 1912 edition).

Cicero, Marcus Tullius

Greenwood, Leonard H. G. (translated by), The Verrine Orations, Volume I: Against Caecilius. Against Verres, Part 1; Part 2, Books 1-2 [Loeb Classical Library 221], Harvard University Press, Cambridge 1928.

Freese, John H. (translated by), Cicero. Pro Quinctio. Pro Roscio Amerino. Pro Roscio Comoedo. On the Agrarian Law [Loeb Classical Library 240], Harvard University Press, Cambridge 1930.

Plinius Caecilius Secundus, Caius

Radice, Betty (translated by), Pliny. Letters, Volume II: Books 8-10. Panegyricus [Loeb Classical Library 59], Harvard University Press, Cambridge 1969.

Suetonius Tranquillus, Caius

Rolfe, John C. (translated by), Suetonius. Lives of the Caesars, Volume I: Julius. Augustus. Tiberius. Gaius. Caligula [Loeb Classical Library 31], Harvard University Press, Cambridge 1914.

– Suetonius. Lives of the Caesars, Volume II: Claudius. Nero. Galba, Otho, and Vitellius. Vespasian. Titus, Domitian. Lives of Illustrious Men: Grammarians and Rhetoricians. Poets (Terence. Virgil. Horace. Tibullus. Persius. Lucan). Lives of Pliny the Elder and Passienus Crispus [Loeb Classical Library 38], Harvard University Press, Cambridge 1914.

Tacitus, Publius Cornelius

Jackson, John, Moore, Clifford H. (translated by), Tacitus. Histories books IV-V, Annals books I-III [Loeb Classical Library 249], Harvard University Press, Cambridge 1931.

Jackson, John (translated by), Tacitus. Annals books IV-VI, XI-XII [Loeb Classical Library 312], Harvard University Press, Cambridge 1937.

– Tacitus. Annals books XIII-XVI [Loeb Classical Library 322], Harvard University Press, Cambridge 1937.

Legal sources

Corpus Iuris Civilis

Watson, Alan (translated by), The Digest of Justinian. Vol. IV, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1958.

LITERATURE:

Alexander, Michael C., Trials in the Late Roman Republic: 149 BC to 50 BC, University of Toronto Press, Toronto 1990.

Arangio-Ruiz, Vincenzo, “La legislazione”, Augustus. Studi in occasione del bimillenario augusteo, Tipografia della Regia Accademia Nazionale dei Lincei, Roma, 1938, pp. 101–146 (= Id., Scritti di diritto romano 3, Jovene, Napoli 1977).

– Storia del diritto romano, Jovene, Napoli 19577 (reprinted in 1984).

Astolfi, Riccardo, La lex Iulia et Papia, CEDAM, Padova 19964.

Bauman, Richard A., The crimen maiestatis in the Roman Republic and Augustan Principate, Witwatersrand University Press, Johannesburg 1967.

– Impietas in principem. A study of treason against the Roman emperor with special reference to the first century A.D., Beck, München 1974.

Beggio, Tommaso, “A obra centenária: Moriz Wlassak, Anklage und Streitbefestigung im Kriminalrecht der Römer”, Interpretatio Prudentium 2, 2017, 17-38.

Bianchini, Mariagrazia, Le formalità costitutive del rapporto processuale nel sistema accusatorio romano, Giuffrè, Milano 1964.

Biscardi, Arnaldo, Aspetti del fenomeno processuale nell’esperienza giuridica romana, Cisalpino-Goliardica, Milano 19782.

– “C. 9.2.7. Inquisitio ed accusation nel processo criminale extra ordinem”, Seminarios complutenses de derecho romano 1, 1989, 235-241.

Boháček, Miroslav, “Un esempio dell’insegnamento di Berito ai compilatori”, Studi in onore di Salvatore Riccobono nel XL anno del suo insegnamento 1, Castiglia, Palermo 1936, 337-398.

Bonin, Filippo, Intra legem Iuliam et Papiam. Die Entwicklung des augusteischen Eherechts im Spiegel der Rechtsquellenlehren der klassischen Zeit, Cacucci editore, Bari 2020.

Botta, Fabio, “Opere giurisprudenziali de publicis iudiciis e cognitio extra ordinem criminale”, Studi in onore di Remo Martini 1, Giuffrè, Milano 2008, 281-322.

– Profili essenziali di storia del diritto e del processo penale romano, Edizioni AV, Cagliari 2016.

– “Ordo/extra ordinem. Sistemi giurisdizionali e ordinamenti penali durante il Principato”, Antonio Guidara (a cura di), Specialità delle giurisdizioni ed effettività delle tutele, Giappichelli, Torino 2021, 3-10.

– “Ancora in tema di causae accusationis e calumnia nel processo per quaestiones”, Archivio Giuridico online 2, 2023, 1-28.

Brasiello, Ugo, La repressione penale in diritto romano, Jovene, Napoli 1937.

– “Sulla desuetudine dei iudicia publica”, Studi in onore di Emilio Betti 4, Giuffrè, Milano 1962, 553-570.

Brassloff, Stephan, v. «Commendatio», PWRE IV.1, 1901, 722-726.

Buongiorno, Pierangelo, Senatus consulta Claudianis temporibus facta. Una palingenesi delle deliberazioni senatorie dell’età di Claudio (41-54 d.C.), Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli 2010.

– “Das “verleumderische” negotium. Geschichte einer Ergänzung von BGU II 611”, in Journal of Juristic Papyrology 40 2010, pp. 111-134.

– “La tabula Lugdunensis e i fondamenti ideologici e giuridici dell’adlectio inter patricios di Claudio”, Orazio Licandro, Claudia Giuffrida, Margherita Cassia (a cura di), Senatori, cavalieri e curiali fra privilegi ereditari e mobilità verticale, L’Erma di Bretschneider, Roma 2020, 67-78.

Buongiorno, Pierangelo, Gallo, Annarosa, Marino, Salvatore (a cura di), Edoardo Volterra. Senatus consulta, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2017.

Camiñas, Julio G., La lex Remmia de calumniatoribus, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela 1984.

– “Régimen jurídico del iusiurandum calumniae”, SDHI 60, 1994, 457-468.

Camodeca, Giuseppe, “Delatores, praemia e processo senatorio de maiestate in una inedita tabula Herculanensis di età neroniana”, SDHI 75, 2009, 381-402.

Centola, Donato A., “L’accusa nel sistema processuale delle quaestiones perpetuae tra funzione civica, dimensione premiale e disciplina sanzionatoria”, Laura Solidoro (a cura di), Regole e garanzie nel processo criminale romano, Giappichelli, Torino 2016, 15-32.

Cerami Pietro, “Accusatores populares, delatores, indices. Tipologia dei «collaboratori di giustizia» nell’antica Roma”, Index 26, 1998, 117-148.

Chastagnol, André, Le Sénat romain à l’époque impériale. Recherches sur la composition de l’assemblée et le statut de ses membres, Les Belles Lettres, Paris 1992 (reprinted in 2004).

Costa, Emilio, Cicerone giureconsulto, 2, L’Erma di Bretschneider, Roma 1964 (reprint of the 1927 edition).

Crawford, Michael W., Roman Statutes 1, Institute of Classical Studies, London 1996.

Cuq, Édouard, “Trois nouveaux documents sur les cognitiones caesarianae”, NRH 23 (3e série), 1899, 110-123.

Dareste, Rodolphe, “Nouveaux textes de droit romain”, NHR 22 (3e série), 1898, 685-693.

De Martino, Francesco, “I quadruplatores nel Persa di Plauto”, Labeo 1, 1955, 32-48, (= Id., Diritto e società nel mondo romano, 2, a cura di Francesco D’Ippolito, Jovene, Napoli 1996, 99-115).

– Storia della costituzione romana 4.1, Jovene, Napoli 19742.

De Robertis, Francesco Maria, “Sull’efficacia normativa delle costituzioni imperiali”, Cressati, Bari, 1941 (= Id., Scritti varii di diritto romano 3, Cacucci, Bari 1987).

Dyck (ed.), Andrew R., Cicero. Pro Sexto Roscio, Cambridge University Press, Cambridge 2010.

Fanizza, Lucia, Delatori e accusatori. L’iniziativa nei processi di età imperiale, L’Erma di Bretschneider, Roma 1988.

Fliniaux, André, “Une réforme judiciaire de l’empereur Claude (BGU 611). A propos de travaux récents”, NRH 10 (4e série), 1931, 509-519.

Gamauf, Richard, “Zu den Rechtsfolgen der abolitio in klassischen römisc hen Recht”, Kaja Harter-Uibopuu, Fritz Mitthof (Hrsg.), Vergeben und Vergessen? Amnestie in der Antike. Beiträge zum 1. Internationalen Wiener Kolloquium zur antiken Rechtsgeschichte, 27.-28.10.2008, Holzhausen, Wien 2013, 299-318.

Garnsey, Peter, “Adultery Trials and the Survival of the Quaestiones in the Severan Age”, JRS 57, 1967, 56-60.

Giglio, Stefano, Il problema dell’iniziativa nella cognitio criminale. Normative e prassi da Augusto a Diocleziano, Giappichelli, Torino 20092.

Griffin, Miriam, “The Tribune C. Cornelius”, JRS 63, 1973, 196-213.

Hollard, Virginie, Le rituel du vote. Les assemblées romaines du people , CNRS Éditions, Paris 2010.

Kaser, Max, “Infamia und ignominia in den römischen Rechtsquellen”, ZSS 73, 1956, 220-278.

Kunkel, Wolfgang, v. «Quaestio», PWRE XIV, 1963, 720-786 (= Id., Kleine Schriften:

zum römischen Strafverfahren und zur römischen Verfassungsgeschichte, Böhlaus Nachfolger, Weimar 1974, 33-110).

– “Die Funktion des Konsiliums in der magistratischen Strafjustiz und im Kaisergericht” II, ZSS 85, 1968, 253-329 (= Id., Kleine Schriften: zum römischen Strafverfahren und zur römischen Verfassungsgeschichte, Böhlaus Nachfolger, Weimar 1974, 178-254).

Lauria, Mario, “Calumnia”, Emilio Albertario (a cura di), Studi in memoria di Umberto Ratti, Giuffè, Milano 1934, 97-135 (= Id., Studii e ricordi, Jovene, Napoli 1983, 245-276)

– “Accusatio-inquisitio. Ordo-extra ordinem-cognitio: rapporti ed influenze reciproche”, Atti della regia Accademia di Scienze Morali e Politiche di Napoli 56, 1934, 304-369 (= Id., Studii e ricordi, Jovene, Napoli 1983, 277-321)

Levick, Barbara M., “Imperial Control of the Elections under the Early Principate:

commendatio, suffragatio, and nominatio”, Historia 16, 1967, 207-230.

Lenel, Otto, Das Edictum perpetuum, Bernhard Tauchnitz, Leipzig 19273.

Levy, Ernst, “Die römische Kapitalstrafe”, Carl Winters Universitätsbuchhandlung, Heidelberg 1931 (Id., Gesammelte Schriften 2, Böhlau, Köln 1963, 325-378).

– “Von den römischen Anklägervergehen”, in ZSS 53, 1933, 151–233 (= Id., Gesammelte Schriften 2, Böhlau, Köln 1963, 379-432).

– “Gesetz und Richter im Kaiserlichen Strafrecht. Erster teil. Die Strafzumessung”, BIDR 45, 1938, 57-166 (= Id., Gesammelte Schriften 2, Böhlau, Köln 1963, 434-508).

– Pauli Sententiae. A Palingenesia of the Opening Titles as a Specimen of Research in West Roman Vulgar Law, Cornell University Press, Ithaca 1945.

Licandro, Orazio, “Candidature e accusa criminale: strumenti giuridici e lotta politica nella tarda repubblica”, Index 25, 1997, 447-471.

Lintott, Andrew W., “The Offices of C. Flavius Fimbria in 86-5 B.C.”, Historia 20, 1971, 696-701.

– Judicial Reform and Land Reform in the Roman Republic, Cambridge University Press, Cambridge 1992.

Luraschi, Giorgio “Il praemium nell’esperienza giuridica romana”, Studi in onore di Arnaldo Biscardi 4, Istituto Editoriale Cisalpino-La Goliardica, Milano 1983, 239-283.

Mantovani, Dario, “Sulla competenza penale del praefectus urbi attraverso il liber singularis di Ulpiano”, Alberto Burdese (a cura di), Idee vecchie e nuove sul diritto criminale romano, CEDAM, Padova 1988, 171-223.

Mandas, Anna Maria Il processo contro Paolo di Tarso. Una lettura giuridica degli Atti degli Apostoli (21.27-28.31), Jovene, Napoli 2017.

Marotta, Valerio, Ulpiano e l’Impero 1, Loffredo, Napoli 2000.

– Ulpiano e l’Impero 2, Loffredo, Napoli 2004.

Mer, Louis, L’accusation dans la procédure pénale du Bas-Empire romain, Université de Rennes, Rennes 1953.

Mommsen, Theodor, Römisches Strafrecht, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1961 (reprint of the original 1899 edition).

Münzer, Friedrich, v. «Cornelius (n. 18)», PWRE IV.1, 1901, 1252-1255.

Pietrini, Stefania, Sull’iniziativa del processo criminale romano (IV-V secolo), Giuffrè, Milano 1996.

Provera, Giuseppe, La vindicatio caducorum. Contributo allo studio del processo fiscale romano, Giappichelli, Torino 1964.

Pugliese, Giovanni, “Processo privato e processo pubblico”, Rivista di diritto processuale 3, 1948, 3-49 (= Id., Scritti giuridici scelti, 1, Jovene, Napoli, 5-51)

– “Linee generali dell’evoluzione del diritto penale pubblico durante il Principato”, Hildegard Temporini, Wolfgang Haase (Hrsg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II.14, De Gruyter, Berlin-New York, 1982, 722-789 (= Id., Scritti giuridici scelti 2, Jovene, Napoli 1985, 653-720).

Purpura, Gianfranco, “Il papiro BGU 611 e la genesi del SC Turpilliano”, Annali del Seminario Giuridico dell’Università di Palermo (AUPA) 36, 1976, 219-251.

– “Edictum Neronis de praefinitione temporum circa appellationes in criminalibus causis”, Id. (a cura di), Revisione ed integrazione dei Fontes Iuris Romani Anteiustiniani (FIRA). Studi preparatori. I. Leges, Giappichelli, Torino 2012, 383-392.

Rivière, Yann, Les délateurs sous l’Empire romain, École Française de Rome, Roma 2002.

Robinson, Olivia, The Criminal Law of Ancient Rome, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1995.

– “Roman Law: reality and context. The role of delators”, Richard Gamauf (Hrsg.), Festschrift für Herbert Hausmaninger zum 70. Geburtstag, Manz, Wien 2006, 255-267.

– Penal Practice and Penal Policy in Ancient Rome, Routledge, London 2007.

Ruggiero, Iolanda, Ricerche sulle Pauli Sententiae, Giuffrè, Milano 2017.

Santalucia, Bernardo, Diritto e processo penale nell’antica Roma, Giuffrè, Milano 19982.

– “Accusatio e inquisitio nel processo penale romano di età imperiale”, Atti del convegno “Processo civile e processo penale nell’esperienza giuridica del mondo antico” in memoria di Arnaldo Biscardi. Siena, Certosa di Pontignano, 13-15 dicembre 2001, LED, Milano 2011, 249-258 (= Id., Altri studi di diritto penale romano, CEDAM, Padova 2009, 313-328).

– “Osservazioni su BGU II 628 r”, Iura 64, 2016, 265-275.

– Asconio. Commento alle orazioni di Cicerone, Marsilio, Venezia 2022.

Schiller, Arthur A., “The First Edict of BGU II 628 Recto”, Id., An American Experience in Roman Law, Vandenhoeck & Rupprecht, Göttingen, 1971, 179-198.

Schilling, Andreas, Poena extraordinaria. Zur Strafzumessung in der frühen Kaiserzeit, Duncker & Humblot, Berlin 2010.

Spagnuolo Vigorita, Tullio, Secta temporum meorum. Rinnovamento politico e legislazione fiscale agli inizi del principato di Gordiano III, Sophia, Palermo 1978.

– Exsecranda pernicies: delatori e fisco nell’età di Costantino, Jovene, Napoli 1984.

– Casta domus. Un seminario sulla legislazione matrimoniale augustea, Jovene, Napoli 20133.

Strachan-Davidson, James L., Problems of the Roman Criminal Law 2, Rodopi, Amsterdam 1969 (reprint of the 1912 edition).

Stroux, Johannes, Eine Gerichtsreform des Kaisers Claudius (BGU 611), Bayerischen Akademie der Wissenschaften, München 1929.

Talbert, Richard J.A., The Senate of Imperial Rome, Princeton University Press, Princeton 1984.

Venturini, Carlo, Studi sul crimen repetundarum nell’età repubblicana, Giuffré, Milano 1979.

Volterra, Edoardo, v. «Senatus consulta», Novissimo Digesto Italiano (NNDI) 16, 1969, 1047-1078 (= Pierangelo Buongiorno, Annarosa Gallo, Salvatore Marino [a cura di], Edoardo Volterra. Senatus consulta, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2017, 79-185).

Waldstein, Wolfgang, Untersuchungen zum römischen Begnadigungsrecht: abolitio, indulgentia, venia, Universitätsverlag Wagner, Innsbruck 1964.

Wlassak, Moriz, Anklage und Streitbefestigung im Kriminalrecht der Römer, Hölder, Wien 1917.

von Woess, Friedrich “Die oratio des Claudius über Richteralter, Prozeßverschleppung und Anklägertyrannei (BGU. 611)”, in ZSS 51, 1931, 336-368.

Wolf, Joseph G., “Lo stigma dell’ignominia”, Alessandro Corbino, Michel Humbert, Giovanni Negri (a cura di), Homo, caput, persona. La costruzione giuridica dell’identità nell’esperienza romana (dall’epoca di Plauto a Ulpiano), IUSS Press, Pavia 2010, 491-550.

Zanon, Giorgia, Le strutture accusatorie della cognitio extra ordinem nel Principato, CEDAM, Padova 1998.

Објављено
04.07.2024
Како цитирати
Кристинели, М. (2024). PRINCEPS QUI DELATORES NON CASTIGAT, IRRITAT. АКУЗАТОРИ И ДЕЛАТОРИ У РАНОМ ПРИНЦИПАТУ ИЗМЕЂУ ПРАВА И ПОЛИТИКЕ. Весник правне историје / Herald of Legal History, 4(2), 9-51. https://doi.org/10.51204/HLH_23201A
Bрој часописа
Секција
Чланци